Mantar dostu ve araştırmacısı Naim Güleç ile söyleşimiz devam ediyor.
Mantarlar ile ağaç ve bitkiler ortasında etkileşim olduğunu belirten Naim Güleç, “Her mantar her yerde yetişmez. Kanlıca arayacaksak çam ve köknar ormanına, kara baş çörek mantarı arayacaksak meşe ormanına girmeliyiz. Çayırda çimende geziyorsak söbelen, içi kızıl, mıh başı cinsleriyle her an karşılaşabileceğimizi bilmeliyiz” diyor.
Yasemin.com/ ÖZEL
– Dünyada ve Türkiye’de ne kadar mantar çeşidi var? Mantarların tabiata ve insanlığa yararı nedir?
Kayıtlara nazaran dünyada 10 binin üzerinde makro mantar var. Keşfedilmeyen binlerce makro mantar olduğu da iddia ediliyor. 2 cm’den küçük olan mikro mantarları da eklediğimizde bu sayı 100 bini aşıyor. Birtakım kaynaklara nazaran yeryüzündeki mantarların tıp sayısı bir milyonu geçiyor. Muazzam bir rakam…
Mantarlar bizden çok evvelce bu dünyadaydı. Ne beşerler üzere nefes alıp verebilirler, ne de bitkiler üzere fotosentez yapabilirler. Onlar üçüncü bir cinstir. Her şeyiyle farklıdırlar.
Mantarlar dünya ekosistemi için vazgeçilmezdir. Tabiattaki bitki ve ağaç tiplerinin çoğunluğu, miseller vasıtasıyla mantarlarla bir etkileşim içerisindedir. Nedir misel? Kolay anlatımla miseller mantarların yer altındaki ağacıdır. Yeniden kolay bir anlatımla mantarlar da misellerin meyvesidir. Uygun ısı, nem ve vakit bir ortaya geldiğinde mantarlar ortaya çıkar.
Mantarlar yeryüzünün ve tabi yer altının saklı kahramanlarıdır. Bir örnek verelim. Sayıları binleri bulan çürükçül mantar cinsleri, başta ağaç yaprakları, kısımlar, otlar olmak üzere yeryüzündeki tüm atıkları dönüştürerek toprak ve bitkiler için yararlı hale getirir. Marketlerde satılan beyaz kültür mantarı Agaricus bisporus’un bir çürükçül mantar olduğunu hatırlatalım. Asalak olan mantarlar ise zayıf ağaçların kurumasını ve çürümesini hızlandırarak yeni fidanlara yer açmaktan sorumludur. Bal mantarı olarak bildiğimiz Armillaria mellea tüm öz suyunu emerek hastalıklı bir ağacı birkaç yılda kurutur ki, yerine yeni fidanlar büyüyebilsin. Birtakım mantar çeşitlerinin kimi ağaçlarla mikorizal münasebeti, öbür bir tabirle alışverişi vardır.
HER MANTAR HER AĞACIN ALTINDA OLMAZ
Her mantar miseli her ağaçla mikorizal bir etkileşimde bulunmaz. Sözgelimi kanlıca mantar çeşitlerinden biri olan Lactarius deliciosus ile çam ağaçları ortasında mikorizal ilgi vardır. Çam ağacı olmayan yerde bu kanlıca tipi pek yetişmez. Tekrar meşe ağacıyla bolet yahut kara baş çörek mantarı olarak bilinen Boletus aereus mantarları ortasında bir ilgi vardır.
Bazen de bir bitki ile bir mantar çeşidi ortasında mikorizal münasebet oluşur. Örneğin körek mantarı olarak bilinen Pleurotus eryngii mantarı ile körek bitkisinin ortasında temas vardır. Körek mantarı denmesinin sebebi de iddia edeceğiniz üzere bu bitkiden kaynaklanır.
Bir de çayır çimenlerde yetişen mantarlar var. Mıh başı dediğimiz Marasmius oreades mantarı çimenlik alanlarda daire yahut sıra halinde çıkar. Çok lezzetli olan söbelen mantarı Coprinus comatus da çayır çimeni seven bir mantardır.
Dolayısıyla, her mantar her yerde aranmaz. Her mantar her ağacın altında çıkmaz. Her mantar her ormanda yetişmez. Kanlıca arayacaksak çam ve köknar ormanına, kara baş çörek mantarı arayacaksak meşe ormanına gireceğiz. Çayırda çimende geziyorsak Coprinus, Agaricus, Marasmius tipleriyle her an karşılaşabileceğimizi bilmeliyiz.
AĞAÇLAR MİSEL ARACILIĞIYLA İRTİBAT KURUYOR
Mantarlarla ilgili yapılan bilimsel çalışmalar değişik sonuçları ortaya koyuyor. Sözgelimi British Columbia Üniversitesi’nden Prof. David Suzuki, Kutsal İstikrar isimli kitabında, bitki tiplerinin neredeyse yüzde doksanının mantarlarla desteklendiğini ve bir ağacın köklerinin etrafında düzinelerce mantar tipi bulunabileceğini belirtiyor. Ağaç köklerinin etrafında bulunan misellerin topraktaki azot, fosfor üzere unsurların ağaçlara ulaşmasını sağlıyor. Ağaçlardan gelen fotosentez eserleri de mantarları besliyor. Son yıllarda yapılan araştırmalar, uzak ağaçların köklerini bile birbirine bağlayan mantar ağlarıyla ağaçlar ortası kaynak transferi de yapıldığını gösteriyor. İngiltere Kolombiya Üniversitesi’nden Dr. Suzanne Simard ise yaptığı araştırmada büyük yaşlı ağaçların tabanlarındaki mikorizal mantar ağı, tıpkı cins fidanların hayatını sürdürmesi ve büyüyebilmesi için çok kıymetli role sahip olduğunu keşfediyor.
Doğayı ne kadar âlâ korursak yahut ona ne kadar az ziyan verirsek başta mantarlar olmak üzere bize doğal olanı sunma konusunda her vakit cömert davranacaktır.
– Ülkemizin önde gelen mantarları hakkında bilgi verebilir misiniz? Mantarları daha çok hangi bölgelerde aramalıyız?
Lezzetli mantar cinslerinin neredeyse tamamı Türkiye’de yetişiyor. Beyaz trüf olarak bilinen Tuber magnatum şimdi ülkemizde bulunup kayıt altına alınmadı diye biliyorum lakin yaz türüfü ve siyah türüf olarak isimlendirdiğimiz Tuber aestivum ülkemizde bol biçimde yetişiyor. Yaklaşık 5 yıl evvel trüf konusunda Türkiye’nin en güzellerinden Ziyafet Arslan’la birlikte yurt dışından getirdiği eğitimli köpeği Artur ile Polonezköy’de Tuber aestivum mantarını bulmuştuk. Günümüzde Türkiye’nin birçok bölgesinde eğitimli köpeklerle trüf çeşitleri çıkartılıyor ve ihracat sayıları her yıl katlanarak artıyor. Umarız yanlış ve vakitsiz trüf avlarıyla trüf alanlarına ziyan verilmez.
İŞTE TÜRKİYE’NEN EN DEĞERLİ MANTARLARI
Dünyada ticareti yapılan ve çok lezzetli olan mantarların birçoğu bizde de var.
Sözgelimi farklı yörelerimizde sezar, imparator, yumurta ve gelin mantarı olarak isimlendirilen Amanita caesarea mantarı ülkemizde çokça bulunuyor. Hem de Haziran’da başlayıp Ekim ayına kadar görülebiliyor. Amanita caesarea çeşidinin zehirli Amanita muscaria ile karıştırılma ihtimali her vakit var. Birinin şapkası, lameleri ve sapı turuncu, başkasının şapkası benekli kırmızı, lamel ve sapı beyazdır. İkisinin volvası da beyazdır. Bunlara dikkat edilse kâfi.
Ülkemizin bir başka kıymetli mantarı Batı’da daha çok morel, bizde ise kuzu göbeği olarak bilinen Morchella çeşitleridir. Morchella elata, Morchella esculenta üzere cinsler bahar aylarında ülkemizde çok sık görülür ve ihracatı yapılır.
Bir öteki değerli küme ise Boletus’tur. Boletus edulis bizde çörek mantarı, Boletus aerus kara baş çörek mantarı, Boletus reticulatus yaz boleti, Boletus pinophilus ise yaz çam boleti olarak isimlendirilir. Avrupa’nın porçini olarak isimlendirdiği bu mantarları Türkiye kilosu 50 liraya ihraç ediyor, 5 yıldızlı otellerimiz ise Avrupa’dan birebir tipleri 5 katı fiyata ithal ediyor. Neden? Muhtemelen bizim satıcılarımıza güvenmiyorlar, ortaya tahminen zehirli tipleri karıştırırlar diye. Yeniden dönüp dolaşıp iş sertifikalı eğitimlere geliyor. İnanç oluşturabilirsek 5 yıldızlı oteller neden yurt içinden almasın ki..
Ülkemizin öbür değerli cinslerini kısaca sıralamak gerekirse kokulu cincile olarak bildiğimiz Calocyeb gambosa, ebişke, kurt kulağı ve pırnar melkisi olarak isimlendirdiğimiz Infundibulicybe geotropa, farklı yörelerde sarıkız, tavuk ayağı ve horoz mantarı denilen Cantharellus cibarius, civciv mantarı Cantharellus lutescens, civciv ayağı olarak adlandığımız Cantharellus tubaeformis, sığır lisanı ismiyle bilinen Hydnum repandum, mıhbaşı olarak çayır çimenlerden toplanan Marasmius oreades, içi kızıl ve çayır mantarı olarak ülkemizde tanınan Agaricus campestris ve yakın tipler, tekrar ülkemizde çok bilinmemekle birlikte Batı’da trompet, bizde borozan mantarı dediğimiz Craterellus cornucopioides cinslerinden bahsedebiliriz. Bu çeşitlerle ülkemizin birçok yerinde karşılaşabilirsiniz.
TÜRKİYE’NİN ULUSAL MANTARI: KANLICA
Benim bir de Türkiye’nin ulusal mantarı dediğim kanlıca mantarları var. Başka sütlü ve hoş olmayan hatta sindirim meselelerine neden olan Lactarius cinslerinden ayırt etmek için halkımız 5-6 çeşit Lactarius çeşitlerinin hepsine birden kanlıca deyip başkalarını saf dışı bırakmış, akla yatkın..
Kanlıca tiplerinden çam kanlıcası olarak bildiğimiz Lacratius deliciosus, köknar kanlıcası ismini verdiğimiz Lactarius salmonicolor, kara kanlıca olarak isimlendirilen Lactarius sanguifluus ve Lactarius semisanguifluus, çimen, çayır kanlıcası biçiminde isimlendirebileceğimiz Lactarius deterrimus ülkemizde çokça yetişen tiplerdir. Kanlıcanın birtakım yörelerdeki ismi çıntar ve melkidir. Kanlıcanın sotesi, turşusu, çorbası yapılabilir lakin bana nazaran en lezzetli hali börektir.
– Vakit bulup ormana gidemiyoruz. Gitsek bile mantarları tanımıyoruz, korkuyoruz. Marketlerde yalnızca kültüre alınanlar satılıyor. Pekala bu doğal mantarlara nasıl ulaşacağız?
Öncelikle vakit bulup ormana gitmenizi tavsiye ederim. Mantarları inceledikçe, araştırdıkça ve ormanda dolaştıkça bir yıl içinden 10’a yakın lezzetli yeni tıpla tanışabilirsiniz.
Diyelim ki gidemediniz. Semt pazarlarında en fazla bulabileceğimiz mantarlar kanlıca tipleridir. Kasımpaşa’da ve Balat’ta Pazar günleri kurulan Kastamonu İnebolu Köy Pazarında kanlıcanın yanı sıra mevsimine nazaran birçok çeşitle de karşılaşabilirsiniz.
Pazara gelen mantarlar ortasında sığırdili mantarı, kültür mantarlarının doğal ortamda yetişeni, sarıkız ve tavuk ayağı dediğimiz Cantharellus cibarius, mıhbaşı olarak bilinen Marasmius oreades tiplerine rastlayabilirsiniz. Fakat dikkatli olunmalı, çünkü birebir pazarda sindirim sıkıntıları da yapan Ramaria sp yani tellice, halı saçağı, dede latifeli denilen cinsler de var. Onlardan uzak durmalısınız. Lakin genel olarak çok lezzetli mantarlar pazara geliyor.
İŞTE MANTAR BAKIMINDA EN VERİMLİ BÖLGELER
– Mantar fobimizi yendik. Dedik ki kendimi geliştireceğim. Mantar seyahatine çıkacak olsak rotamızı nerelere çevirebiliriz? Türkiye’deki en ülkü mantar toplama yerleri nereler?
İstanbul’da yahut yakın yerlerde mantar toplamaya gidebileceğiniz yerler ortasında Avrupa yakasını düşünürsek Belgrad tarafından başlayıp Çatalca Danamandıra, Saray, Vize, Demirköy tarafını sayabiliriz. Yani İstanbul’dan sona kadar olan kuzey ormanları.. Biraz daha aşağı inip Keşan’ın güneyindeki çamlık alanlara da bakabilirsiniz. Hatta boğazı geçip Çanakkale tarafına..
İstanbul’un Anadolu yakasında ise Ümraniye Kent ormandan başlayıp, Beykoz, Şile ve Ağva tarafını öneririm. Bilhassa Beykoz ve Şile köyleri çok verimlidir. Kayışdağı ve Aydos tarafı da es geçilmemeli. Daha da ileri gitmek isteyenler için Bolu, Kastamonu, Sinop, Giresun, Trabzon’dan Artvin’e kadar uzanan Karadeniz sınırını katiyen öneririm. Mantarlar bakımından çok verimli yerlerdir. Tabi Uludağ ve etrafı, Toroslar’ın tesirindeki Ege tarafı, Toroslar çizgisi, Amanos dağları mantarlar konusunda takip edilecek yerlerdir. Elbette İç ve Doğu Anadolu tarafında da çok değerli mantar çeşitleri var lakin tıp sayısı ve görülme sıklığı bakımından başka yerlere nazaran daha az verimlidir.
METEOROLOJİ VE MANTAR İLİŞKİSİ
Bir mantar dostu ya da avcısı meteoroloji çok uygun takip etmeli. Hatta hobisi haline gelmelidir. Mantarlar uygun ısı, nem ve ortamı bulduklarında ortaya çıkarlar. Bir yerde mantar arayacaksanız o bölgeye son periyotta yağan yağmur ölçüsünü, bulutlu gün sayısını, nem oranlarını, gece gündüz ısı farklarını, rüzgar suratlarını ve istikametlerini düzgün takip etmelisiniz. Bu parametreler kıymetli. Buna, o bölgenin rakımı ve ağaç yapısı ile hangi mantarın hangi mevsim hangi ortamda yetiştiği üzere kimi parametreleri de eklemelisiniz. Aslında mantar toplamak rastgele yapılan bir arayış değil bilimsel bilgilerle ve müşahedelerle desteklenerek yapılan hoş bir spordur.
Devam edecek…
MANTAR DOSTU VE ARAŞTIRMACISI NAİM GÜLEÇ KİMDİR?
1975 yılında Kastamonu’da dünyaya gelen mantar dostu ve araştırmacısı Naim Güleç’in mantara olan ilgisi ve merakı, memleketindeki verimli toprakların mantara elverişliliğinden kaynaklanıyor. Daha çocukken yaklaşık 10 mantar tipini öğrenen Naim Güleç’in mantara olan ilgisi ilerleyen devirlerde devam eder. Üniversite eğitimi için geldiği İstanbul’da mantarların olup olmadığını merak ederek birinci olarak Beykoz Polenezköy tarafında masraf. Kastamonu’daki mantar tiplerini burada bulamayan Naim Güleç, karşılaştığı yeni çeşitleri tanımanın peşine düşer. Ormanları yeterli bilen Cemal Hünerci ile karşılaşır. Birlikte yıllar sürecek keşfe koyulurlar. Vakitle mantara ilgi duyan onlarca dost da edinir. İstanbul’dan Erzincan yaylalarına, Uludağ’dan Amanos dağlarına kadar birçok bölgede araştırma yapar. Çocukluğunda başlayan ve İstanbul’da 15 yılı bulan bilgi, birikim ve tecrübesinin bir sonucu olarak bine yakın tıpla tanışır, tanımlar ve yeni çeşitlerin Türkiye literatürüne kazandırılması için uğraş harcar. Yeni çeşitleri keşfederken 178 mantar tipinin tadına da bakar.
